CRÓNICA DAS HORAS VELLAS

CRÓNICA DAS HORAS VELLAS - 2

(Agora que teño tempo...)

OS DÍAS GRISES

Lémbraste daqueles invernos...? Pasaban meses enteiros sen que se vira o sol; chovía sen parar, a auga baixaba dende as Covas carrexando follas, pedras, e terra; as rúas semellaran ríos de lama, case non se podía andar e non había zocos nin zamarra que abondasen pa tornala auga.

Os días eran curtos e grises, a electricidade fallaba de cote e quedabamos sen corriente durante días e días; había que botar man dos candís ou das velas pa poder ver no medio da escuridade. Apenas había escampadas e botábase máis tempo ó pe da lareira que en calquera outro lugar da casa. Á beira do lume tornábase o frío e secábanse os zocos ó tempo que se asaban chourizos, torresmos, ou castañas. Os avós contaban historias de cousas que disque pasaran había moitos anos; ás veces espallaban fantasía, e outras chegaban a ser tan tétricas e misteriosas que ata daban medo. Eu nunca quixen saber si eran certas ou non; gustábame quedar coa dúbida, e remexelas no meu maxín ata quedar durmido véndome a min mesmo vivindo aquelas historias e aventuras.

Naqueles espazos de tempo en que ninguén falaba de nada, eu abstraíame co estourar e o retumbar da tronada. A cada un daqueles lóstregos que te deixaban cego, poñíame a contar os segundos que tardaba en oírse o estourido do trono pa calcular a distancia á que estaba a tormenta. Daquela, cando entraba polo leste, a treboada era máis ben lixeira, coma se non puidese pasar a fronteira do río Arnego, máis cando viña do sur, semellaba que a auga, a sarabia, e o bruar do vento, ían a arrasar con todo. Meu pai miraba pa min e, ó verme somerxido naquela miña especie de fuxida mental, ríase e dicía que o que eu tiña era medo...

Desoutro lado da rúa, na parte máis antiga da casa, onde estaba o comercio, tiñamos tamén a taberna; había un petromás de bencina que daba tanta luz que cada vez que se abría a porta, alumeaba todo o anaco de rúa de diante da casa. A xente chegaba pingando e tremando co frío; mercaban na tenda, pedían unha cunca ou unha pombiña de viño, corrían a quentarse á calor da cheminea, e ó pouco tempo xa non lles importaba que tronase nin que fose noite.

A "pombiña" de viño? É raro que non te lembres; si, oh, telas visto moitas veces: unhas xerriñas que daquela había en tódalas tabernas; eran brancas, de porcelana; tiñan forma abombada, cóma un pipote, e disque lle chamaban así porque a súa forma e cor lembraban a unha pomba; en fin...

Nin te imaxinas cantas veces nos ten entrado a auga na tenda; houbo una noite na que a auga era tanta, que pasaba a case un metro do alto da parede e comezou a entrar, primeiro polos ocos das portas, despois..., despois xa nin se sabía por onde entraba. Moitos dos que quedaban na tenda e agardaban unha escampada pa marchar, botaron man das escobas e caldeiros dos que tiñamos á vender e puxéronse a baldear. Cando parecía que a tronada amainaba e a auga comezaba a deixar de entrar, un trono pegou tal estourido que fixo tremar toda a casa; por un intre, a intensidade do lostrego deixounos a todos sen poder ver nada. O comezar a ver outra vez, vimos que había un home tirado no chan, boca abaixo, enriba da auga apozada; non se movía...

Algo me fixo correr ata el, mais cando me ía a anicar, meu pai colleume do brazo e afastoume, anicouse ó pe daquel home inconsciente, colleulle o pulso e comezou a facerlle a respiración artificial e masaxearlle o corazón.

Non sei canto tempo pasou. Non sei se me pai estaba mollado pola suor ou pola auga da inundación. Eu xa non oía o ruído daquela chuvia que caía a caldeiros; xa non oía o bruar do vento e ata parecía que os tronos deixaran de estourar. Era coma se todo se houbera parado ata que, de súpeto, un golpe de tose rompeu o silencio que enchía a asolagada tenda. Despois de tusir varias veces, comezou a remexerse e a rosmar unhas verbas inintelixibles; movía as pernas paseniño, coma se quixese andar, mais non abría os ollos. Entre varios homes subírono a unha das habitacións, secárono, metérono nunha cama e amantárono mentres se agardaba a chegada do médico.

Quén era aquel mozo que non levaba documentación na carteira, aínda que si unha pistola que meu pai lle quitou e gardou sen que ninguén se decatara...?

O fillo do Cuco

Unha vez que o rebumbio foi decaendo, un dos que axudou a levalo a habitación quedou mirando ó home ferido polo raio, e dixo:

-Coñezo a este mozo!!! É o fillo do Cuco!! Mais..., qué viría a facer ás Cruces coa que está caendo...

Soupémolo en canto chegou o autobús de Santiago: o fillo do Cuco viñera a esperar á súa moza e quedara de atoparse con ela na nosa casa, pa despois acompañala ata a aldea.

Chegou o médico que, despois de botarlle unha ollada ó ferido, recomendou que o deixasen na cama. Volveu ó día seguinte; dixo que o fillo do Cuco estaba en perfecto estado e podía marchar pa súa casa.

Xa pasaran uns anos sen que volveramos a saber del, ata que un día, polas festas de agosto, apareceu na tenda vestido cun relucente uniforme de garda civil. Contáronlle o que pasara o día da tronada e, por mais que el non lembraba nada, veu a mostrarnos o seu agradecemento e a ofrecerse "po que fixera falla"

Ese mesmo ano, xa preto do Nadal, fomos meu pai máis eu a cazar unhas perdices. Á volta pasamos por diante da casa do Cuco, que nos veo pola fiestra e saliu correndo a saudarnos ó tempo que insistía en que entrásemos na casa a ver algo que quería ensinarnos e..., alá fomos. Nun salón no que había tantos estantes e chineiros que nin se vían as paredes, comezou a sacar pistolas dos caixóns coma quen saca patacas da leira; ofrecéunolas "a bo prezo" e, coido que quedou un chisco fodido porque non lle mercamos ningunha. Si che digo a verdade, a min houbérame gustado ter unha daquelas armas que semellaban sen estrear, pero..., mercarlla a un garda que por riba de presumir das pistolas que levaba vendido, dicía o nome de a quen llas vendera, non me pareceu unha boa idea.

Pasou a lo menos outro ano sen que souperamos nada del. O caso é que un día sorprendeunos a noticia de que, no cuartel no que el estaba destinado descubrirase unha rede de tráfico ilegal de xa non sei cantas cousas; case tódolos gardas do cuartel foron detidos, xulgados, e condenados, menos o fillo do Cuco, “por padecer unha pequena tara mental”

Nos rexistros tan só lle atoparon unhas caixas de xenebra. Das armas que tiña na casa, non se oíu dicir nada.

Dalí a un tempo de que o botaran da garda civil, o fillo do Cuco, á cara descuberta e á man armada atracou un banco en Silleda, e non se lle ocorreu nada mellor que ir a celebrar o éxito a un bar que hai a uns vinte metros da sucursal atracada. Contáronme que chegou, puxo a pistola enriba da barra, pediu un café e..., nin tempo tivo de remexer o azucre.

Nunca máis souben del; pa min que aquel raio lle deixou o cerebro máis danado do que xa o tiña...

-O LOBISHOME

Naquel tempo non se lle poñía nome ás treboadas nin se sabía cando ían a chegar; viñan e collíante onde te collían; non facía falla que ninguén avisara da súa chegada...

Había xa non sei cantos días que marchara a luz; o vento zoaba con xenio e arrincaba árbores, levantaba tellados, colábase polas rendixas das portas... Ninguén sabía onde estaba o mestre e non tiñamos escola; era o momento de xogar na rúa ou ir ó monte a vivir aventuras. Que chovese á miúdo non nos importaba (daquela non colliamos catarros...)

Aquela noite eu estaba poñendo os zocos á secar na lareira cando chegou o meu avó coas vacas que estiveran no pasto. Viña tremando de frío; colleu un candil e foise a cambiar. Baixou cunhas lescas de touciño, arrimou o tallo ó pe do lume e púxose a asar uns torresmos.

Sen quitar a vista do lume, dixo como ditando unha sentenza:

-Perfeuto contoume que hoxe viran a un lobishome na zarra das covas...

Na casa sabían que eu e máis case tódolos nenos do pobo iamos algunha vez á zarra; xusto aquel día estivemos dentro da cova pequena que hai no fondo. Non sei si algunha vez eu oíra falar do lobishome ou era unha desas cousas que tiña no maxín sen saber de onde saíra; o caso é que notei que algo frío me recorría o corpo ata poñerme os pelos de punta.

-Avó..., qué é un lobishome?

-Hmmm... É un home que se volveu lobo e, ó mesmo tempo é un lobo que se volve home. Cousa perigosa "chico"...

O de "chico" era un aditamento que meu avó empregaba. Iso, máis o de poñer sombreiro ós domingos e mascar tabaco era algún dos costumes que trouxo cando voltou de Cuba.

-Xa estás tí asustando ó neno!!! -berrou a miña avoa- Non fagas caso; sonche historias de ninguén que vai pa ningures!

A chegada de meu pai fixo que eu fora pa cama coas ganas de saber algo máis do lobishome:

-Papá, existe o lobishome?

-Vai pa cama e durme, que ata aquí non vai a chegar...

-Entón, existe!!!

-Vai durmir... Ata mañá...

-------------

Poida que si, poida que non...

O son da choiva que caeu toda a noite axudou a que me quedase durmido.

Aínda era noite cando, non sei quen de Oirós que viñera a traer a alguén a coller o autobús de Lázara, petou na porta pa que lle venderamos unhas pilas pa lanterna. Espertei co barullo que armou e baixei a almorzar.

Xa non chovía e semellaba querer saír o sol. Case seguro de que viría Andrés a buscarme; sempre iamos xuntos pa escola, e se non había escola, á xogar no Carpacedo ou no monte das Covas.

Fixen os exercicios que o mestre, cando viña, nos mandaba pa toda a semana; collín un dos libros da habitación: "Seres fantásticos" e púxenme a facer o tempo mentres o agardaba. O do home das neves non tiña moita traza, mais cando cheguei a "O home lobo" non puiden por menos que mirar á miña avoa e, ensinándolle un debuxo mal feito dun bicho peludo que amosaba os dentes dunha fera, berreille:

-Así que non existe, eeeh!! Por qué me mentides?

-A ver... Qué che vou a dicir...? Contan que é unha fera, un home que non se sabe por qué se volveu lobo; din que é moi sanguinario e que mata por matar, mais...

-Ónde vive o home lobo? Nunha cova?

-Non se sabe; hai quen di que se volve lobo coa lúa chea e que vai a vivir ó monte; despois, na lúa nova vólvese home e vive nunha casa; ninguén soubo nunca que era.

-E pode chegar ás Cruces, ó pobo?

-Supoño que pode, mais ti non tes que terlle medo; ós nenos non lles fai nada, que tedes moi pouca carne; ademais, aquí estamos preparados por si ven...

Foi cara o chineiro, meteu a man por detrás e sacou unha vara dereitiña; remataba nun ferro con dúas puntas; unha coa forma dunha fouce e a outra coa dunha frecha.

-Avoa, qué é iso?

-Isto é unha "bisarma", o único capaz de deter ó home lobo; ves? Esta punta é de prata; fíxate nesta marca que ten aquí... É pa que cando se fire ó lobishome a vara fenda pola marca e o ferro lle quede espetado no corpo. Se non morre, volve a converterse en home pa sempre.

Neso que petan na porta; era Andrés que viña pa que foramos xuntos pa escola.

-Ti sabes que é o lobishome, ou o home lobo?

-Non cho sei moi ben, pero onte á noite meus pais estaban falando del; cando me viron quedaron calados e despois meu pai díxome que non foramos ás covas por unha tempada.

O rebumbio do lobishome debeuse estender por todo o pobo. Ese día tiñamos mestre e houbo escola; despois de falarnos do home lobo e contarnos unha historia da que non lembro nadiña, mandounos facer unha redacción; ó rematar, cada un leu a súa e, cando me tocou a min, tiven que explicar qué é unha bisarma.

Pola fiestra viamos ós da garda civil que andaban dun lado po outro, case ás carreiras. Ó chegar á casa atopei a tenda chea de xente e asusteime un chisco; pensei que pasara algo, e pasara...

Voucho a contar por orde, porque todo aquilo foi unha barullada: ese día, na zarra do monte de As Covas atoparon dous poldros medio comestos, no Castro de Cumeiro desaparecera un becerro; falábase que en Besexos e en Bodaño apareceran ovellas mortas, en Salgueiros unha vaca... E xa te podes imaxinara a quen lle botaban a culpa, ó lobishome!! Entre o medo e as ganas de vinganza, nalgunhas parroquias xuntáronse varios homes pa facer batidas na busca daquela alimaña; querían abater ó home lobo, mais pa iso non abondaban os cartuchos de caza e, parecerache unha toleada: aquel día acabouse todo canto artigo había de prata nas tendas das Cruces; fundíana pa recargar os cartuchos coa única cousa que podía acabar con aquel monstro.

E a garda civil sen pretendelo, axudou a que se estendera e se fixera máis grande aquela troulada. O que en verdade sucedera foi que o lobo, o lobo de verdade, a fera salvaxe que nace lobo e morre lobo sen cambiar pa home nin cabra, fixera algunha daquelas falcatruadas: ovellas en Bodaño, en Besexos, en Sabrexo, en Carbia... O dos poldros das Covas tiña máis traza de ser a salvaxada dun toleirán que acostumaba a sementar trigo na estivada; ah!, si, o dos gardas: o que estaban facendo era falar cos cazadores pa organizar unha batida organizada, pero pa dar caza ós lobos que xa levaban unha tempada matando ovellas, e que resultou que nin fora en tantos sitios nin onde foi eran tantas. A batida fíxerona en Ollares. Contaron que atoparan unha manada onde a capela do San Gregorio, e que por máis que lles dispararon non conseguiran ferir a ningún lobo.

Agora xa case ninguén se lembra, mais existe un sendeiro que atravesa todo o concello das Cruces, polo que dende sempre se despraza o lobo: "o paso dos lobos", unha senda que dende Portodemouros chega a San pedro de Losón, pasando por Duxame, Ferreirós, Carbia, Sabrexo, Oirós, e Bodaño.

Aínda que as lendas do lobishome se estenderon máis por sitios coma Piloño, Ollares, e Toiríz, onde tiven ocasión de escoitalas, era nas Cruces onde máis resoaban. Lémbraste dos "camiñeiros"? Lémbraste daqueles homes con sombreiro de ala ancha no que relucía unha grande e brillante chapa? Unha noite, "Charé", o seu capataz, entrou na tenda tremando...

-------------

Unha pombiña de ribeiro

Semellaba que o vento ía a levar a casa; na porta puxeramos sacos pa que non entrase a auga que baixaba pola rúa coma un río, carrexando pedras, paus, lama...

De súpeto, abriuse a porta ó tempo que un lóstrego facía resaltar unha figura na porta. Era Charé, o camiñeiro, que escorregaba tanta auga que ata semellaba que a choiva lle saía do sombreiro. Lavaba posto un tabardo máis grande ca él, e tan mollado que case non lle paraba nos ombreiros. Mirou pa todos e o ver que todos mirabamos pa el, saudou dando as boas noites con aquel típico "viva Charé!!" que o identificaba.

-Ponme unha pombiña, que veño seco e traio sede!!

-Seco? -(preguntou alguén)-

-Estibemos limpando a cuneta na cima da Calzada; ó rematar botei a andar pa vir pa casa e..., cando estaba chegando ó camiño vello da costa de Cumeiro, vino!! Viña detrás de min!! Era o lobishome!! Quixen berrar pa avisar ós compañeiros, mais non fun quen de dar un chío... Non parei de correr ata aquí...

Charé tremaba; non sei si de frío ou pola impresión de atoparse cun home lobo "que o perseguía" Colleu a pombiña de viño e arrimouse á estufa estendendo as mans pa quentarse; non paraba de tremar.

No medio dun rebumbio de contos de homes lobo, alguén pegou un berro; houbo quen caeu da banqueta cando apareceu aquela sombra xigante que tentaba entrar na tenda por unha porta pola que semellaba que non cabía... Ata "Ricardito", que case non podía andar, saiu disparado a agocharse na trastenda.

Por fin, á luz do petromás, puidemos ver aquel vulto que pouco tardou en chegar despois de que entrara Charé. Era Gumersindo, un home de Cumeiro ben coñecido pola súa embergadura, pola súa forza, e por ser "un cacho de pan". Esa noite Gumersindo viña ás Cruces a esperar a alguén que chegaba de Santiago no autobús de Lázara. Traía ó lombo un saco cunha manta e tabardos pa tornala auga, e non viña perseguindo a ninguén...

Charé estaba tan traumatizado que nin conta se deu da movida ata que oíu aquel coñecido bozarrón de Lareu dando as boas noites.

- Xa podías dicir que eras ti!! Vaia medo me metiches no corpo!!

Colleu a pombiña de viño, arrimouse á estufa estendendo as mans pa quentarse, e sen quitar a mirada do lume, dixo:

-Ponme outra pombiña, oh, e que sexa algo máis grande, que esta leva pouco! Non terás por aí un anaco de pan e un chourizo, ou unhas lesquiñas de touciño...? Viva Charé!!!

XENTE DE TABERNA

Eu vivín alí, na "casa de Canda"; era a nosa casa. Polas noites sempre había xente na taberna; uns porque viñan a mercar e despois quedaban a botar un conto e unhas cuncas; outros porque facían o tempo agardando unha escampada... Foi un punto de encontro nun tempo no que non había teléfono nin televisión. Os aparellos de radio funcionaban ben, mais había poucos e, a xente viña á taberna pa escoitar as noticias.

Lembro que había xente que estaba alí pola mañá, pola tarde, e pola noite... Un deles era D. Ricardo, "Ricardito" (que cho acabo de mencionar na historia de Charé e o home lobo); un home moi peculiar a quen moitos chamaban "o médico tolo". Si estaba tolo non se lle notaba nada, agás cando xogabo ó dominó e perdía.

A min curoum algunha vez, ou ben porque eu estaba de cote con algunha ferida, ou porque el estaba de cote na nosa casa. Unha vez coma tantas outras caín na praza, só que desa cravóuseme un cristal na palma da man. Barcala, que era o médico que había no pobo, quería que me levasen ó hospital..., ó hospital !!!, unha verba "tabú" que arrastraba unhas connotacións moi longas de contar. Cando estaban cos preparativos e xa meu pai fora a buscar a Suso de Blanco, o único taxista que había no pobo, Ricardito díxolle á miña nai:

-A ver... imos mirar cómo está esa man... Hmmm... Ti queres levar o neno ó hospital pa que o operen e volva pa casa sen man ?

Miña nai, que sempre tivo unha serenidade que daba envexa, preguntoulle:

-Vostede pódelle sacar o cristal? Qué precisa?

E alá, cunhas pinzas de depilar, unha navalla, unhas tesoiras de costureira, uns cachos de liño, auga osixenada e unhas pingas de iodo que queimaban máis ca unha brasa de carpaza, Ricardito comezoume a operar. Uns minutos despois, o cristal estaba fora da man; despois puxo un anaco de touciño enriba da ferida e mandou telo así dous días; dixo que así, se quedaba algo dentro da ferida, o touciño faríao saír.

Mais si hai que contar algo de D. Ricardo, era a súa vinculación cos Foucellas, algo que moitos sospeitaban e que moi poucos sabían...

-------------

Berrando en voz baixa...

Naqueles anos, nas Cruces había tres tipos de persoas: os que traballaban pa vivir, os que vivían sen traballar, e os que vivían do traballo dos demais; D. Ricardo, "Ricardito", era un caso aparte...

Contaban del que, estando casado, non se conformaba cun soa muller. No matrimonio tivera un fillo que, xa maior, quixo poñer ó rego a Ricardito, mais como era médico, o pai conseguiu que encerrasen ó fillo en Conxo, onde morreu. Do comentario de "quen está tolo é el", a D. Ricardo quedoulle o aditamento de "o médico tolo"

Sendo moi neno, algunha vez cheguei a pensar que aquel home durmía nunha das mesas da taberna; sempre estaba alí, con aquel bastón de cota de ferro e puño tallado coa cabeza dun león. Non lembro telo visto comer nin cando alguén na súa mesa picaba algo e o convidaba; cando botaba a partida, poñía a pombiña do viño nunha banqueta á beira del e o bastón entre as pernas, aquel bastón que non deixaba tocar a ninguén:

-Isto é máis sagrado que o bastón do cura!!

Moitos anos despois, souben que "o bastón do cura", aquel bastón que o cura tamén levaba sempre con el, era un arma que disparaba balas do "nove corto" (cal. 38)

A muller coa que vivía D. Ricardo, tiña tres fillos; dicían que foran xerados por algún dos guerrilleiros do grupo de Foucellas; tamén se dicían que, D. Ricardo, atendía e curaba aos guerrilleiros nunha casa que había preto do cuartel da garda civil das Cruces. Naquela casa, ó igual que noutras casas do pobo daban acollida a pelegríns e arrieiros, que podían durmir nuns estreitos catres; nalgún dos cuartos de durmir, había uns armarios cun dobre fondo que se abría pa dar paso a unhas escaleiras que chegaban a un túnel que, ó carón do antigo cuartel da garda civil, pasaba por debaixo do campo da feira. Cando se tirou o cuartel vello pa construír o actual recinto feiral, o túnel quedou soterrado, mais aínda hoxe a zona pola que transcorría aquel pasadizo, afonda de cando en vez deixando á vista unha pequena depresión do terreo...

O fillo do Barbeiro sabía ben por onde entrar no túnel sen ter que ir á casa de ninguén, e ademais sabía moi ben qué cousas se escondían alí; seu pai tiña a barbería desoutro lado da rúa, xusto en fronte á "fonda" que acollía aos guerrilleiros. Nunha de tantas veces nas que iamos ó desaparecido Pozo da Caeira, preto da cima do Camballón, el chegou con dúas pistolas vellas e enferruxadas pa venderllas a xa non lembro quen da pandilla dos maiores. Aquel día falounos daquel pasadizo que ía por debaixo do cuartel e que chegaba á unha das covas que hai alí preto.

Un daqueles domingos que quedabamos en xuntarnos pa ir ó Pozo dá Caeira, o fillo do barbeiro, que ía a traer un fusil, non apareceu. Houbo quen dixo que fuxira ó estranxeiro; nunca máis o volvín a ver...

-------------

Dicían que para os Foucellas as Cruces era algo así coma un refuxio no que pasaban días escondidos, ou para ser atendidos por D. Ricardo; por iso nunca levaron a cabo ningunha operación que puidera romper aquel status que, cando viñan ó pobo, case lles permitía levar unha vida "normal" enlamada polos rateiros de pouca monta que anunciaban a presenza dos Foucellas pa despois levar á cabo as súas falcatruadas e culpar ós temidos guerrilleiros.

Un daqueles elementos era un funcionario do pobo, xogador, borrachuzo, e sempre metido en liortas; se non as había, armabas el. Algún día heiche de dicir quen era, polo de agora, pa falar del voulle chamar "o lacazán"...

Meu pai estaba destinado en Madrid. Dende que coñecera a miña nai viña ás Cruces de cote pa pasar o día con ela e, despois ía pa Piloño, onde tiña a casa familiar. Entre os poucos que sabían que era policía, estaba Pepe "o practicante" e Xoanico das Hortas.

Eran as festas da Piedade. A romaría facíase no campo da feira e, nos pendellos, as lousas que se empregaban pa poñer as mercadorías facían de asentos; nun deles estaban descansando meu pai e máis Xoanico coas súas mozas. Comezou a soar a música e, Mercedes, a moza de Xoanico, ergueuse e colleuno polas mans tirando del pa ir a bailar; meus pais quedaron sos. De súpeto plántaselles diante o lacazán (o funcionario do que che falaba), acompañado da súa moza que, na vez de tranquilizalo semellaba que o encirraba e lle aplaudía as bravatas:

-Ese é o meu sitio e ti estás estorbando na festa!! Levanta e arranca antes de que te levante eu!! Os forasteiros á rañala a súa casa!!

-Estás borracho... Vaite, que non teño ganas de liorta nin de aturarte...

-Borracho eu...? Levántate si es home!!

O lacazán comezou a achegarse ó tempo que facía ademán de botar man a algo que escondía debaixo da chaqueta.

Xoanico, que xa vira á lacazán argallando o enfrontamento, foise achegando ata poñerse detrás del, cunha navalla na man, agardando a que o borrachuzas fixese algo mais que o ademán de sacar algo de debaixo da chaqueta... Nese intre, Gervasia, unha muller dunha corpulencia que impoñía respecto pasab a preto e, achegándose ó lacazán, colleuno por un brazo, turrou del e tirouno ó chan como quen tira un trapo. O barullo fixo que a xente se fose achegando a ver que pasaba e, non faltou quen aproveitou aquela imaxe do borracho pelexón ó que a vergoña lle impedía erguerse, pa meterse con el con sorna; a moza do lacazán botou a correr e desapareceu da festa.

Cando por fin se ergueu, aínda lle quedou tempo pa dirixirse ó meu pai:

-Hoxe librácheste, mais... xa nos veremos...

Aquel home aproveitou un día de feira no que se correra a voz de que os Foucellas estaban nas Cruces, para pola noite agardar no camiño polo que sempre ía meu pai, á saída do pobo, xusto á beira do regato que baixaba da Quinteliña...

Meu pai veu unha sombra que se botaba sobre del... Sen tempo de empuñala pistola empregou o paraugas pa frear o golpe dunha estaca que voaba ata a su cabeza; ó tempo, cravaba a punta do paraugas na barriga do agresor que caeu laiándose de dor. Ó alumealo coa lanterna puido ver que aquel home era oo lacazán que quixera armar a liorta o día da festa, un xestor de impostos do concello das Cruces, un home que aquela noite xurou que non volvería a facer falcatruadas. O conto é que dende aquel día, nas Cruces, os Foucellas non volveron a asaltar a ninguén en ningún camiño...

-------------

O outro lado da vida

Coido que nunca che falei de Manuel, aquel home de Besexos que tódolos días que viña á feira collía unhas borracheiras que non sei nin como se tiña de pe.

Era un personaxe moi peculiar... Nunca o vin coxear, mais sempre o vin camiñar apoiándose nun bastón; dicía que lle facía falla pa non caer, pois tiña un problema nun xeonllo por mor dun tiro que lle pegaran no fronte de Teruel. Camiñaba fachendoso e miraba con altivez. Posuía un certo porte señorial marcado polo tremendo mostacho rubio de puntas reviradas que lle tapaban case toda a cara. Tiña unhas polainas que, aínda que relucentes, eran tan velliñas que semellaba que en calquera momento se ían a desfacer, e un sombreiro de feltro do que xa nin el podía dicir qué color tivera algunha vez. Todos o respectaban e apreciaban, mais, cando estaba bébedo todos fuxían del.

Manuel chegaba á taberna, arrimábase á barra, colgaba o bastón no brazo e pedía unha cunca... Despois, outra, e antes de pedir a terceira xa comezaba a remelar os ollos, retorcía as puntas do bigote, erguía a cabeza, ollaba cara o teito, e dicía...

-Lémbrome dunha vez...

Ese era a maneira de comezar a contar unha das súas aventuras vividas na guerra. A partires de aí, calquera cousa lle podía ter pasado a Manuel, dende loitar a bastonazos cun tanque, ou derrubar un avión á pedradas.

Tirábase ó chan, empregaba o bastón á xeito de fusil e "disparaba" a todo canto lle parecía; describía as batallas de tal xeito que eu podía imaxinar as trincheiras e ós soldados defendendo as posicións, ós feridos pedindo a atención dos sanitarios e, ó heroico Manuel cargando con todos ó lombo pa levalos á enfermería mentres esquivaba as bombas que lanzaban os avións e os obuses que chovían ó seu redor.

Manuel foi unha das vítimas daquel lacazán encargado de xestionar as pagas do subsidio de vellez. Por moitas batallas que contaba e por mais que xuraba que el era un ferido de guerra, Manuel nunca foi mobilizado por ningún exército, e moito menos ferido. Aquela demencia súa facía que pretendese aparentar ter unha vida que todos sabían que non tiña; os poucos cartos que entraban na súa casa, obtíñaos do que sacaba vendendo a colleita da horta e uns ranchos unha vez ó ano. Cando Manuel quixo cobrar o subsidio, atopouse con que os seus cartos nunca chegaron ó seu destino, coma se nunca houbese pagado e, por mais que loitou e presentou recibos de pago, morreu sen chegar a cobrar a pesares de ter cotizado.

OS DÍAS DE FEIRA

Naqueles tempos, xa dende moito antes de que ti naceras, os días da feira das Cruces eran case como unha festa, unha festa que duraba dende ben cedo ata xa anoitecido. Era dúas veces ó mes; eses días non teñamos escola; nenos e nenas saiamos á rúa a perdernos por entre a xente, mirando todo o que nos era descoñecido, escoitando sons que, por moito que os tiveramos oído sempre eran novos, lembrando cousas vellas, descubrindo cousas novas, e vivindo uns momentos que agora semellan ter pertencido a unha época tan distante na miña vida, que me parece imposible habela vivido.

Vendedores de bendicións e boa ventura, meigas limpadoras do mal de ollo, contrabandistas de todo o ilegal, cegos cantando historias macabras ó son dun violín, curandeiros e compoñedores capaces de endereitar a un tolleito... Todo formaba parte dun conxunto no que as aberracións e as miserias se mesturaban coa cor das actuacións circenses ó aire libre, ou as de Topete e ós monicreques de Barriga Verde.

A música que saía dos altofalantes do cine Mari, soaba pa anunciar que en media hora ía a comezar a proxección dunha película... Mulleres coa cara enlarafuzada de colorete e ceibando o intenso recendo da colonia "Tabú", camiñaban rúa arriba e rúa abaixo, mentres os mozos facían o mesmo na dirección contraria; era un xeito de mocear...

Abrindo o día chegaban os "coches da feira", autobuses cargados de todo canto te poidas imaxinar. Había uns autobuses moi raros aos que lle chamaban "mixtos", unha aberración na que a xente viaxaba na metade de diante do autobús, mentres que a parte de atrás facía as veces de camión para o gando e, alí viaxaban porcos e vacas. A min gustábame ver aqueles que tiñan no teito unha plataforma con asentos, que se protexían do vento cunha viseira que non impedía que a auga o mollase todo; esa plataforma era tamén o espazo onde viaxaban as cestas cos produtos da horta e o pescado que chegaba dende a ría. Ó chegar, todos axudaban a descargar o autobús; despois corrían pa ser os primeiros en ocupar os postos nos pendellos do campo da feira que había do lado de abaixo do cuartel da garda civil. Os peixeiros facían soar unhas cornas que se oían en todo o pobo; pronto comezaba a sentirse no ar o recendo do pulpo e tódalas rúas se enchían de xente.

Non había feira na que eu non quixera mercar un becerriño, unha galiña con pitos, ou unha daquelas rechamandeiras navallas de sete estalos.

Gustábame o recendo que saía do posto dos zoqueiros; quedábame a mirar como traballaban, como sacaban un atadallo de amallós dun anaco de coiro, como labraban as madeiras e empregaba aqueles trebellos, cortando, cravando, cosendo e remachando ata que nas súas mans aparecía un zoco... Todo aquilo era maxia, a esquecida maxia das feiras de antano.

Sei que aquela fermosa loira non tiña boa voz; sempre que nos achegabamos a onde estaban ela e o cego, ollábanos e sorría. Mentres el tocaba o violín, ela, con voz de bote de lata, cantaba historias e sucesos abraiantes que nos transportaban a épocas e momentos que seguramente nunca existiron. Nun tenderete desoutro lado da rúa, un home eloxiaba as milagrosas condicións duns modernos colchóns de espuma;si mercabas un, agasallábache cun xogo de sabas; á súa beira, coa compra dunha pota dábanche un xogo de coitelos capaces de cortar un arame..., mais a min tíñame intrigado o que coa venda dunhas toallas, agasallaba cunhas medias de cristal, mais que nada, polo desacougo de cómo terían que facer as mulleres pa que as medias "de cristal" non crebasen e lles ferisen as pernas..., terían que camiñar cómo facía o sr. Cándido?

Dinme que non é posible que eu me lembre del, mais asegúroche que si pecho os ollos aínda o vexo ranqueando, acompasando o seu andar cunha mada de maldicións. Daba un paso petando no chan con aquel bastón coa punteira cuberta por un ferro con chuzo afiado; o outro paso, o da perna de pau, resoaba como cando cravas a machada nunha tora de carballo. Nunca souben como perdeu a perna; nin sequera sei si era ou non boa persoa, mais os nenos tiñámoslle medo; os nenos, e algunha xente do pobo que dicía que perdera a perna nunha liorta por unha moza.

Eran tempos nos que as historias de liortas falaban das mortes que unha vinganza ou unha envexa ocasionaban. Vouche contar algo que a min me contou miña nai; non che vou a dicir nomes, pois aínda vive algún descendente daquela muller e do seu asasino...

-------------

Os "cívicos"

Eran un grupo armado semellante á garda civil de hoxe en día. Supostamente era preciso contar cunha autoridade capaz de manter a orde, e aqueles, facíano á base de hostias, abusos, e débedas nas tendas; por certo, un día que meu pai estaba de pesca en Toiríz, chegaron dous membros da garda civil e..., pero ese é outro conto que non che digo pa que non te fagas mala sangue (meu pai chegou cun ollo negro e as gafas rompidas...)

Coa impunidade que lles daba o feito de levar ó lombo aqueles longos fusís italianos, facían canta falcatruada te poidas imaxinar. Quen mo contou faloume de violacións e roubos á cara descuberta, mais si algo quedou queimando dentro de min, foi a morte dun meu antepasado ó que ataron a unha árbore para aplástalo cun coche ata matalo. E non che digo daquel que cando ía a entrar na casa que tiña preto de onde hoxe está a carnicería Mosquera, colleu o fusil e disparou a unha muller que estaba no outro estremo da rúa, diante da porta da casa co fillo en brazos, onde está a casa de Castro...

CONTOS ESCACHADOS

Lémbraste de "Curros"? Aínda que o parecía, Curros non era do pobo; era un neno que viña a pasar o verán coas súas tías das Cruces; foi el quen me levou un día á forxa do outro ferreiro, do ferreiro que tiña o taller na casa que fixo de consistorial antes de que no 1942 se inaugurase a que construíra o pobo. Meu avó tenme falado dos traballos que pasaron todos os do pobo pa erguer aquel edificio, uns carrexando dende o Carrio a pedra en carros de vacas, outros, traendo dende Ollares a madeira para as vigas... Pero xa ves ti; houbo un alcalde ó que lle saíu do nabo derrubala, e derrubouna...

Quero crer que tamén ti te lembras da casa da que che falo, unha casa da que agora tan só queda un anaco de fachada, coa balconada principal e o escudo da familia.

(Seguirá)